Czy Janosik faktycznie był szlachetnym zbójem o rysach Marka Perepeczki? Czy prawdziwy William Wallace, czyli postać grana przez Mela Gibsona w „Bravehearcie”, nosił kilt? Ile bzdur zdołał upchnąć Ridley Scott w „Napoleonie”? W podcaście „Prawda czasu i prawda ekranu” przyjrzymy się kinowym premierom oraz  klasykom filmu i sprawdzimy, co w filmach i serialach, których fabuła osadzona jest w przeszłości, jest prawdą, a co fikcją. Nie od dziś wiadomo przecież, że jest prawda czasu i prawda ekranu. 

Po blisko 25 latach wracamy do starożytnego Rzymu, ale takiego, jakim go widzi Ridley Scott. "Gladiator II" właśnie zawitał na ekranach kin. Film opowiada historię Lucjusza (Paul Mascal), znanego z pierwszej części syna Lucylli (Connie Nielsen). Mężczyzna staje się gladiatorem należącym do przebiegłego Makrynusa (Denzel Washington). Obraz jest wierny złotej zasadzie Hollywood, że druga część musi być zawsze większa i bardziej widowiskowa. Ale czy lepsza, również po względem zgodności z historią? O tym mówi dr Michał Jacek Baranowski, historyk starożytności. 

Prawda czasu i prawda ekranu

"Gladiator II" - prawda i fikcja w filmie. "Z historią ma wspólnego tyle, co nic"

"Gladiator", superprodukcja Ridleya Scotta z 2000 roku doprowadziła do renesansu kina spod znaku miecza i sandałów. Mimo upływu niemal ćwierćwiecza od premiery, nadal cieszy się niesłabnącą popularnością, czego dowodem jest to, że już wkrótce na ekranach kin zagości film "Gladiator II". Co jest prawdą, a co fikcją w filmie? Czy Maximus był postacią historyczną? Jak zginął Kommodus? Czy Marek Aureliusz planował przywrócić rzymską Republikę? M.in. na te pytania odpowiada dr Michał Jacek Baranowski, historyk starożytności. 

"Gladiator". Prawda i fikcja w kultowym filmie Ridleya Scotta

Drugi sezon antologicznego serialu platformy Netflix pt. "Potwory" przybliża historię jednego z najgłośniejszych morderstw przełomu lat 80. i 90. Produkcja przedstawia makabryczne okoliczności zabicia Jose i Kitty Menendezów przez ich synów Lyle'a i Erika, włączając w to rzekome molestowanie seksualne, jakiego wobec braci dopuścił się ich ojciec. Ale czy wszystko, co widzimy na ekranie jest prawdą? Odpowiadamy na 10 pytań, które najprawdopodobniej zadaliście sobie podczas seansu.

"Potwory. Historia Lyle'a i Erika Menendezów". Co jest prawdą, a co fikcją w serialu o zbrodni, która wstrząsnęła Ameryką?

O tym filmie sam ubiegający się o fotel prezydencki Donald Trump napisał: "To smutne, że szumowiny takie jak ludzie zaangażowani w to - miejmy nadzieję - nieudane przedsięwzięcie mogą mówić i robić, co chcą, aby zaszkodzić ruchowi politycznemu, który jest znacznie większy niż ktokolwiek z nas". "Wybraniec" w reżyserii Alego Abbasiego i wg scenariusza Gabe’a Shermana, z popisowymi rolami Sebastiana Stana (Donald Trump), Jeremy’ego Stronga (Roy Cohn) i Marii Bakalovej (Ivana Trump) ukazuje początki kariery politycznej Trumpa. Co jest w filmie fikcją, a co prawdą? Czy uczciwie przedstawia Donalda Trumpa? Czy może okazać się czynnikiem, który zmieni układ sił w walce o Biały Dom? Odpowiada amerykanista dr hab. Tomasz Płudowski z Akademii Ekonomiczno-Humanistycznej. 

"Wybraniec". Porządne kino, czy paszkwil na Trumpa? Co jest prawdą w najbardziej kontrowersyjnym filmie roku? 

Jest jedynym polskim bokserem, który zdobył złote medale olimpijskie na dwóch kolejnych igrzyskach. Jerzy Kulej, bo o nim mowa, stoczył 348 pojedynków bokserskich i ani razu nie leżał na deskach. Ale to też człowiek o barwnym, choć nie zawsze szczęśliwym, życiu prywatnym. I właśnie na tej prywatnej sferze biografii mistrza i jego żony - Heleny - skupia się film Xawerego Żuławskiego "Kulej. Dwie strony medalu". To jednak nie dokument i rozbieżności z prawdziwymi wydarzeniami jest w filmie sporo. Zaprasza Bartłomiej Makowski 

"Kulej. Dwie strony medalu". Co jest prawdą, a co fikcją w filmie o Jerzym Kuleju?

Uniwersum Batmana ma już 85 lat i nadal jest żywotne, o czym świadczy chociażby to, że na ekranach kin obejrzeć możemy właśnie film „Joker: Folie à deux”, a w serwisach streamingowych króluje serial "Pingwin". Ekranizacje przygód Mrocznego Rycerza powstają już od ponad 80 lat, a twórcy zdają sobie sprawę, że dzięki postaci zakapturzonego mściciela z Gotham City można sporo powiedzieć o kondycji społeczeństwa Stanów Zjednoczonych. O tym, co ekranizacje przygód Mrocznego Rycerza mówią o czasach, w których powstały opowiada Michał Chudoliński, autor książki "Mroczny Rycerz Gotham. Szkice z kultury popularnej", współautor bloga "Gotham w deszczu" i podcastu o tym samym tytule, a także współprowadzący kanału FilmoTok.

Jakie czasy, taki Batman. Co filmy o Mrocznym Rycerzu mówią nam o czasach, w których powstały?

Bitwa rozegrana między garstką spartańskich wojowników pod wodzą króla Leonidasa,  a olbrzymią armią perskiego króla królów Kserksesa na kolejne stulecia stała się symbolem beznadziejnej, ale heroicznej walki ze znacznie potężniejszym wrogiem. Do mitu bitwy pod Termopilami, rozegranej w 480 roku p.n.e., nawiązuje film "300", będący jednocześnie ekranizacją komiksu Franka Millera. Obraz zyskał status kultowego i zapewnił reżyserowi Zachowi Snyderowi pozycję jednego ze złotych dzieci kina. Co komiksowo-filmowa wizja mówi o historii starożytnej Grecji? Wyjaśnienia prof. Marek Węcowski, historyk, autor książki "Tu jest Grecja! Antyk na nasze czasy". Zaprasza Bartłomiej Makowski.

Film "300" okiem historyka. Jak naprawdę wyglądała bitwa pod Termopilami?

"1920 Bitwa warszawska" Jerzego Hoffmana to twór, który spokojnie możemy nazwać typowym polskim filmem historycznym: w tle dzieją się wielkie wydarzenia, ale na pierwszym planie musi znaleźć się historia miłosna. Twórcy filmu zadbali jednak o to, by w obrazie pojawiło się wiele historycznych elementów związanych z 18. decydującą bitwą świata. Nie wszystkie są jednak przedstawione zgodnie z tym, jak rzeczywiście przebiegała bitwa warszawska. 

"1920 Bitwa warszawska". Prawda i fikcja w ostatnim filmie Jerzego Hoffmana

Serial "Those About to Die" zabiera widzów do starożytnego Rzymu - do świata brutalnego sportu i brutalnej polityki. Zaglądamy do pałacu cesarza Wespazjana (Anthony Hopkins), w którym rywalizują jego synowie - Tytus i Domicjan. Schodzimy też do mrocznych zaułków, gdzie rządzi Tenax (Iwan Rheon). Co z tego, co zobaczymy na ekranie jest prawdą, a co fikcją? Na to pytanie odpowiada historyk starożytności dr Michał Jacek Baranowski. 

"Those About to Die". Co jest prawdą, a co fikcją w serialu o brutalnej walce o władzę w starożytnym Rzymie

"Zabierz mnie na Księżyc" ze Scarlett Johansson i Chaningiem Tatumem w rolach głównych to całkiem zabawna komedia romantyczna. Pod względem gatunkowym wszystko się tutaj zgadza: mamy dwoje atrakcyjnych ludzi, którzy przezwyciężają konflikt osobowości w drodze do osiągnięcia wspólnego celu, po drodze pojawia się rzecz jasna perypetia, która wystawi na próbę ich rodzące się uczucie,  ale w finale dochodzi do happy endu. To, co wyróżnia produkcję to tło historii miłosnej – a są nim przygotowania do wysłania człowieka na Srebrny Glob. Co jest prawdą, a co fikcją w filmie "Zabierz mnie na Księżyc" mówi Karol Wójcicki, popularyzator nauki, autor bloga "Z głową w gwiazdach". 

"Zabierz mnie na Księżyc". Prawda i fikcja. Karol Wójcicki poleca film i zapowiada: polski produkt też poleci w kosmos

Film "Krzyżacy" Aleksandra Forda z 1960 roku, na podstawie prozy Henryka Sienkiewicza, to pierwsza powojenna polska superprodukcja. 15-minutowa sekwencja batalistyczna, z udziałem 1000 statystów i 350 koni nadal robi wrażenie. Ale na ile ekranowa bitwa odpowiada temu, co o walkach pod Grunwaldem wiemy dziś, a w tej materii, co ciekawe, sporo przez lata się zmieniało. Opowiadają o tym prof. Marek Andrzej Janicki, historyk z Uniwersytetu Warszawskiego, i Robert Szatecki, popularyzator walk rycerskich, założycielem Centrum Dawnych Sztuk Walki.

"Krzyżacy" – prawda i fikcja. Jak wyglądała bitwa pod Grunwaldem?

Na pierwszy rzut oka wydaje się, że z serialem "Tatuażysta z Auschwitz" wszystko powinno być w porządku. Przecież mamy do czynienia z relacją ocalałego z Holokaustu. Ale nie mniej istotne jest to, kto zasiada po drugiej stronie, kto słucha, spisuje, a później ekranizuje tę relację. W serialu sporo jest wydarzeń, które nie mogły mieć miejsca i które są niekiedy skandalicznymi kłamstwami. O nich rozmawiamy z dr Wandą Witek-Malicką z Muzeum Auschwitz-Birkenau, autorką historycznej recenzji serialu ( https://viewer.joomag.com/memoria-pl-nr-80/0479984001716803371). W nagraniu wykorzystano fragmenty serialu "Tatuażysta z Auschwitz" - Peacock / SKY Studios / Synchronicity Films/ SkyShowtime

"Tatuażysta z Auschwitz". Serial pełen przekłamań. Co jest w nim fikcją, a co prawdą?

17 czerwca premiera 2. sezonu "Rodu smoka" na podstawie prozy George'a R.R. Martina. Sam Martin podczas wystąpienia na panelu w ramach San Diego Comic Con przyznawał się do historycznych inspiracji: "»Grę o tron« zainspirowała Wojna Dwóch Róż. »Ród smoka« jest oparty na wcześniejszych wydarzeniach z dziejów Anglii – podkradałem dość swobodnie z okresu zwanego Anarchią". I właśnie o tym, jak bardzo Martin inspirował się historią rozmawiamy z prof. Robertem Suskim z Uniwersytetu w Białymstoku, historykiem i fanem twórczości Martina. 

"Ród smoka". Czy Westeros to średniowieczna Anglia? Prawdziwa historia, która zainspirowała George'a R.R. Martina

Szpiegowski serial "Sympatyk", nakręcony na podstawie nagrodzonej Pulitzerem książki Viet Thanh Nguyena pod tym samym tytułem, to solidny thriller i zarazem ostra satyra na rasizm wobec społeczności azjatyckiej w Stanach Zjednoczonych. Dodatkowym atutem produkcji jest popisowa aktorska woltyżerka Roberta Downeya Jr., który wciela się w tym serialu w kilka postaci. Historia bezimiennego protagonisty, który jest podwójnym agentem CIA i komunistycznego Wietnamu to fikcja, ale twórcy wielokrotnie puszczają historyczne oko do widzów. I właśnie te historyczne tropy wyjaśniają eksperci w zakresie tematyki amerykańsko-wietnamskiej związani z Uniwersytetem Warszawskim prof. Włodzimierz Batóg i dr Barbara Kratiuk.

"Sympatyk". Wyjaśniamy historyczne tropy w hitowym serialu szpiegowskim z Robertem Downeyem Jr. 

Brytyjski aktywista Nicholas Winton (starszego Wintona gra Anthony Hopkins, młodszego - Johnny Flynn) tuż przed II wojną światową zorganizował wywózkę żydowskich dzieci z Pragi. W ten sposób jemu i jego współpracownikom udało się uratować przed Holokaustem 669 żydowskich dzieci. Historia ujrzała światło dzienne ponownie w latach 80., kiedy Winton ponownie spotkał się z uratowanymi dziećmi. 31 maja 2024 na ekrany polskich kin wchodzi film "Jedno życie" opowiadający o wyczynie Nicholasa Wintona. Co jest prawdą, a co fikcją w filmie? Jakie jest największe niedopowiedzenie filmu "Jedno życie"? O tym mówi prof. Piotr Maciej Majewski, historyk z Uniwersytetu Warszawskiego, autor m.in. książek "Kiedy wybuchnie wojna? 1938. Studium kryzysu" oraz "Niech sobie nie myślą, że jesteśmy kolaborantami. Protektorat Czech i Moraw 1939-1945". 

"Jedno życie". Co jest prawdą, a co fikcją w filmie o Nicholasie Wintonie - "brytyjskim Schindlerze"

Film "Kos" przedstawia historię Tadeusza Kościuszki w tarantinowsko-westernowej poetyce. To wariacja na temat chwil poprzedzających wybuch insurekcji, na tle której rozgrywa się dramat młodego chłopa, będącego jednocześnie szlacheckim bękartem. Czy jednak wszystko, co zobaczymy na ekranie jest fikcją? A może twórcy filmu odrobili lekcję historii. O to zapytałem prof. Piotra Ugniewskiego, historyka, specjalistę z zakresu epoki upadku Rzeczpospolitej.

"Kos". Co jest prawdą, a co fikcją? Czy chłopi byli polskimi odpowiednikami niewolników?

Tematem filmu jest rywalizacja dwóch prawdziwych wielkich koncernów spożywczych – Kellog’s i Post – która osiąga swój punkt krytyczny w postaci wyścigu o stworzenie nowego produktu – słodkiego ciastka śniadaniowego. Cała produkcja jest skrzyżowaniem najdłuższej reklamy płatków w historii z listem miłosnym Jerry’ego Seinfelda do lat dzieciństwa, które w jego przypadku przypadły na początek lat 60., czas kiedy rozkręcona amerykańska gospodarka pozwoliła na niewyobrażalną dla reszty świata konsumpcję, a jednocześnie cisza przed burzą rewolucji obyczajowej roku 1968. A mimo to sporo z tego, co widzimy na ekranie, wydarzyło się naprawdę.

"Bez lukru". Prawda i fikcja w komedii o powstaniu ulubionej przekąski Amerykanów 

Film „Przysięga Ireny” opowiada historię kobiety, która ukrywała kilkanaścioro Żydów w willi majora Wehrmachtu, a gdy to wyszło na jaw zgodziła się zostać jego kochanką, by uratować swoich podopiecznych. Tą kobietą była Polka, Sprawiedliwa Wśród Narodów Świata - Irena Gut.<br>Czy jednak w rzeczywistości wydarzenia te przebiegały tak, jak zostało to pokazane w filmie?

"Przysięga Ireny". Prawda i fikcja w międzynarodowym filmie o Polce, która ratowała Żydów

W filmie „Czerwone maki” scenarzysta i reżyser Krzysztof Łukaszewicz mierzy się z jednym z najważniejszych współczesnych polskich mitów. Bitwa o Monte Cassino, bohaterska, ale też krwawa i tragiczna, jeśli spojrzymy na kontekst losów Polski w II wojnie światowej, zdaje się być dla twórcy pretekstem do snucia opowieści - tak przerażająco aktualnej – o postawach wobec dramatu wojny. Ale co jest prawdą, a co fikcją w filmie „Czerwone maki”?<br>Na kim wzorowana jest postać Reportera, w którą wciela się Leszek Lichota? Czy generał Anders (Michał Żurawski) faktycznie dostał tylko 10 minut na podjęcie decyzji o udziale 2 Korpusu w bitwie? Czy sanitariuszki mogły brać udział w szturmie na wzgórza okalające klasztor Monte Cassino? M.in. na te pytania odpowiada dr Jan Szkudliński, kierownik Działu Naukowego Muzeum II Wojny Światowej.<br>W materiale wykorzystane zostały materiały pochodzące z Archiwum Polskiego Radia i Archiwum Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.<br>

"Czerwone maki" - prawda i fikcja w filmie o bitwie o Monte Cassino

Film Jonathana Glazera "Strefa interesów"  nagrodzony dwoma Oscarami – za najlepszy dźwięk i w kategorii najlepszego filmu międzynarodowego – ukazuje tragedię Holocaustu z niespodziewanej perspektywy. Kamera śledzi bowiem życie codzienne rodziny komendanta największego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i obozu śmierci Auschwitz-Birkenau.Czy rodzina Rudolfa Hoessa naprawdę mieszkała przy murze Auschwitz? Czy Hedwig Hoess przywłaszczała sobie mienie mordowanych Żydów? Czy prochy zamordowanych w komorach gazowych faktycznie wysypywano do rzeki Soły? Jak wyglądało życie dzieci Rudolfa Hoessa w cieniu Auschwitz? Kim była Aleksandra Kołodziejczyk – postać, która zainspirowała sceny z dziewczynką niosącą pomoc więźniom? O prawdzie i fikcji w filmie "Strefa interesów" rozmawiamy z doktorem Piotrem Setkiewiczem z Muzeum Auschwitz-Birkenau. Zaprasza Bartłomiej Makowski 

"Strefa interesów”. Sielanka w cieniu Auschwitz. Ile w niej prawdy?

Serial "Szōgun", który w Polsce oglądać można na platformie Disney + bije rekordy popularności na całym świecie i cieszy się przychylną opinią krytyków. Nie brakuje głosów, że adaptacja książki Jamesa Clavella o tym samym tytule i jednocześnie remake niezwykle popularnego serialu z lat 80. to najlepsza produkcja tego roku. Akcja serii rozgrywa się u progu XVII wieku w Japonii, a osią fabuły jest walka o władzę, którą podejmuje pan Toranaga. Świat ten obserwujemy oczami Johna Blacktohorne’a angielskiego żeglarza, który trafia w sam środek dziejowej zawieruchy. Jak wyglądała prawdziwa walka o władzę i tytuł szoguna u progu XVII wieku w Japonii? Kim był i jaką rolę odegrał William Adams, pierwowzór serialowego Johna Blackthorne’a? Jaką rolę w walkach o dominację nad Japonią odegrali Portugalczycy? Czy samurajowie,  by odkupić hańbę mordowali swoje dzieci? Na te i inne pytania odpowie prof. Ewa Pałasz-Rutkowska, kulturoznawczyni i orientalistka z Katedry Japonistyk Uniwersytetu Warszawskiego. Zaprasza Bartłomiej Makowski

"Szōgun". Co jest prawdą, a co fikcją w serialu o brutalnej walce o władzę w Japonii?

"Biała odwaga" to film, który jeszcze przed premierą wywoływał spore kontrowersje. Od obrazu odciął się Instytut Pamięci Narodowej, którego pracownik – doktor Dawid Golik – miał początkowo pełnić funkcję konsultanta historycznego scenariusza. Marcin Koszałka podjął w swoim dziele trudny temat postaw mieszkańców Podhala podczas II wojny światowej, a zwłaszcza budzącą do dziś emocje sprawę Goralenvolku – kolaboracji części górali z niemieckim okupantem. Kto był pierwowzorem postaci braci Zawratów? Czego Niemcy szukali w Tybecie? Co naprawdę stało się z przywódcami Goralenvolku? 