Przy kawie, przy herbacie, przy okazji, przy obcych i znajomych – każda rozmowa jest inna. A gdyby tak spotkać się przy słowie? Porozmawiać o jego sile, smaku i brzmieniu. O tym, które słowa lubimy, a których chcemy unikać; o języku, który nas otacza, i naszym stosunku do niego. Do rozmowy na te tematy zapraszam osoby, dla których język jest narzędziem pracy, partnerem i przyjacielem w codziennym życiu.  Do usłyszenia - Mateusz Adamczyk 

Znamy już finałową dwudziestkę wyrazów i określeń, które walczą o miano Młodzieżowego Słowa Roku 2024. Wcześniej ten tytuł zdobyły między innymi "essa" czy "dzban". Jak będzie tym razem? I czym charakteryzuje się język współczesnej młodzieży?

PrzySłowie

Azbest, cringe i skibidi. O Młodzieżowym Słowie Roku i języku najmłodszych

Rozmowa z Wojciechem Szotem, dziennikarzem, publicystą i krytykiem literackim, na temat tego, czy literatura wciąż kształtuje nasz język. Kiedyś ujednolicała język polski i stawała się pewną jednorodną normą. Teraz ma niewielki wpływ na jego kształtowanie. Mniejszy niż reklamy czy media społecznościowe.  

Wpływ literatury na kształtowanie języka

Zbliżające się Święto Zmarłych sprzyja wspomnieniom, to zarazem czas zadumy i refleksji także nad samą śmiercią. Ale właściwie w jaki sposób o niej dzisiaj mówimy, jak ją odbieramy? Czy ją akceptujemy?

Śmierć. Jak o niej dzisiaj myślimy, czy i jak mówimy? Czy w ogóle ją akceptujemy?

Wydawałoby się, że tłumaczenie książek to proste zadanie: wystarczy znać dany język obcy i przełożyć treść wydawnictwa na język rodzimy. Okazuje się jednak, że kryje się za tym wiele więcej. - Praca tłumacza bywa prosta, ale niekoniecznie zawsze taka jest. Wbrew temu, co się mówi, podstawą jest znajomość własnego języka - mówi Anna Halbersztat, tłumaczka literacka z języka hebrajskiego i angielskiego oraz członkini Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury.

Tłumaczenie od kulis. Jak wygląda praca przy przekładzie książek?

Niemal każdy z nas jest podatny na dezinformację, a rzetelne źródła wiedzy staną się wkrótce towarem dla wybranych – takie wnioski płyną z rozmowy z ekspertem zajmującym się zawodowo badaniem zjawiska fake newsów. 

Wszechobecna dezinformacja. Czy możemy się przed nią skutecznie bronić?

Zasady odpowiedniego zachowania, savoir-vivre czy etykieta - o tym, że należy je znać i się do nich stosować, słyszymy niejednokrotnie. To nie tylko normy obowiązujące przy stole, ale też sposób prowadzenia rozmowy. Czy te zasady są jednak uniwersalne? I jak do nich podchodzić w czasach, gdy jesteśmy zachęcani do bycia sobą?

Grzeczność, etykieta i savoir-vivre. Jak stosować je na co dzień?

W audycji "PrzySłowie" Mateusz Adamczyk rozmawiał z Julią Zakrocką, projektantką inkluzywnych rozwiązań i działaczką na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Tematem rozmowy był język, jakiego powinniśmy używać, mówiąc o osobach z niepełnosprawnościami.   

Poprawność językowa wobec osób z niepełnosprawnościami

Dziadurzenie może przytrafić się każdemu. Nie musimy znać tego pojęcia, by je uprawiać. Jest to specyficzny sposób mówienia do osób starszych. Niestety, choć możemy mieć dobre chęci, może to być szkodliwe dla osoby starszej. A jak się okazuje, wiele seniorek i seniorów ma z tym do czynienia.

Dziadurzenie w codziennej mowie. Czym jest i jak je rozpoznać?

Nasze ciało to… No właśnie – już w tym momencie jest problem z określeniem, czy to jest coś, czy to jesteśmy my? Jak się w tym odnaleźć, jak to zrozumieć? I jak porozumieć się z własnym ciałem?

Nasze ciało: jak o nim mówimy, jak się z nim komunikujemy

Dlaczego język budzi tak duże emocje? Skąd nasza potrzeba poprawiania innych? - Gościnią Trójki była Paulina Mikuła, autorką kanału "Mówiąc inaczej", popularyzatorka wiedzy o polszczyźnie. 

Dlaczego język budzi tak wiele emocji? Paulina Mikuła o "mówieniu inaczej"

Od wielu lat wiadomo, że język, jakim lekarz komunikuje się z pacjentem, wpływa na skuteczność samego leczenia. Mimo to wciąż nie wszyscy lekarze o tym pamiętają. A może wręcz tego nie wiedzą?

Przychodzi pacjent do lekarza i... w jaki sposób rozmawiają? 

W dzieciństwie często słyszymy od rodziców: "tak się nie mówi", i tu pada poprawna wersja danego słowa. Jako dorośli czasami wciąż nie wiemy, jak poprawnie odmienić jakieś słowo, jakiego wyrażenia użyć. Ale czym jest ta poprawność językowa, kto o niej decyduje? I na czym właściwie polega?

Po co nam poprawność językowa, kto ustala jej zasady i ich pilnuje?

Mateusz Adamczyk w audycji "PrzySłowie" rozmawiał z dr Iwoną Kanią o rozwoju mowy u dzieci i najczęstszych problemach logopedycznych.

Rozwój mowy u dzieci i problemy logopedyczne dorosłych. Jak im zaradzić?

Psychiatrka Maja Herman w rozmowie o osobach cierpiących na choroby psychiczne, o miejscu tych osób w społeczeństwie. W czwartkowej audycji "PrzySłowie" zastanawialiśmy się, czy przez ostatnie lata zmieniło się podejście do nich, czy też wciąż są stygmatyzowane.  

Dlaczego wciąż stygmatyzujemy osoby cierpiące na choroby psychiczne? 

Jedna z najpopularniejszych polskich aktorek kabaretowych odwiedziła audycję "PrzySłowie". Była okazja, aby porozmawiać trochę z przymrużeniem oka, ale o poważnych tematach, m.in. o języku humoru oraz o terapeutycznym wymiarze żartu. 

Kabaret może mieć twarz kobiety. Joanna Kołaczkowska o sobie na scenie i poza sceną

Jak to się dzieje, że po powrocie z dłuższego wyjazdu za granicę zapominamy polskich słów? Dlaczego nie powinniśmy oceniać ludzi po sposobie, w jaki się wypowiadają? Po co w ogóle wyznaczać jakieś standardy językowe? Na te pytania szukaliśmy odpowiedzi wspólnie z filolożką i tłumaczką Jagodą Ratajczak.

Kłopoty z poprawną polszczyzną – zawiłości psycholingwistyki

Czy język polski rzeczywiście jest jednym z najtrudniejszych na świecie? Czego można się dowiedzieć o polszczyźnie, kiedy postrzegamy ją jako język obcy? Między innymi o tym Mateusz Adamczyk rozmawiał Wiolettą Gurdak - polonistką, nauczycielką języka polskiego jako obcego, metodyczką i autorką licznych materiałów dydaktycznych oraz egzaminatorką Państwowych Egzaminów Certyfikatowych z Języka Polskiego jako Obcego.

Inne spojrzenie na polszczyznę. O nauczaniu języka polskiego jako obcego

Agnieszka Kunikowska, aktorka, lektorka i dziennikarka radiowa, w rozmowie o sztuce dubbingu, czyli podkładania głosu do już nagranego materiału filmowego. W swoim dorobku ma niemal 400 ról dubbingowych. Rozmowa "jak kruche ciastko z kubkiem ciepłego mleka". 

"Aktorstwo dubbingowe to nie jest papugowanie". Agnieszka Kunikowska - królowa dubbingu i Mistrzyni Mowy Polskiej

- Uświadomiłem sobie, że z różnych względów sporo podróżuję. Mam sporo tak zwanych wyjazdów służbowych. (...) Jakoś nigdy nie klasyfikowałem ich jako podróży - opowiada prof. Michał Rusinek. Literaturoznawca, tłumacz i wykładowca wydał ostatnio książkę "Nadbagaż". W rozmowie z Mateuszem Adamczykiem natomiast nie tylko opowiedział o tej książce, ale też podzielił się spojrzeniem na najnowszą polszczyznę.

Prof. Michał Rusinek i "Nadbagaż", czyli felietony z podróży oraz opowieści o języku

- Młodzież to są ludzie. Mniejsi, albo po prostu młodsi, ale ludzie. Tak samo jak mamy zróżnicowany stosunek do dorosłych osób, tak samo nastoletnie osoby mogą być przyjemne w rozmowie albo przysporzyć trudności w dogadywaniu się - opowiada dr Aleksandra Korczak, nauczycielka języka polskiego, etyki i filozofii; ekspertka do spraw lektur szkolnych oraz edukacji antydyskryminacyjnej, wyróżniona w konkursie Nauczyciel Roku oraz nominowana do Nagrody im. Ireny Sendlerowej i Nagrody prof. Czerneckiego za publicystykę na rzecz edukacji.

Młodzież wobec języka polskiego. Dr Aleksandra Korczak: to bardzo zróżnicowana grupa

Wizyta w urzędzie to często seria pism, wniosków, listów bądź innego typu dokumentów. Te z kolei wymagają od nas stosowania odpowiedniego stylu albo same są zapisane w złożony sposób. Problem można rozwiązać, jeśli skorzystamy z paru zasad prostej polszczyzny. Co więcej, po to rozwiązanie sięgają również urzędnicy. W audycji "PrzySłowie" mówiła o tym prof. Monika Kresa z Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.

Prościej, czyli lepiej. Jak zmienić język pism urzędowych?

Rada Języka Polskiego ogłosiła jedenaście nowych reguł pisowni. Zmiany nie dotyczą usunięcia "ch", "ó" i "rz", lecz pisowni łącznej, rozłącznej i z łącznikiem oraz małą i wielką literą. - Przede wszystkim staraliśmy się usunąć różne niekonsekwencje, nieścisłości - wyjaśnia w audycji "PrzySłowie" prof. Katarzyna Kłosińska - przewodnicząca Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk.

Nowe zasady pisowni w języku polskim. Prof. Kłosińska: staraliśmy się usunąć nieścisłości

Dla wielu osób wystąpienia publiczne nie są problemem. Jest jednak całkiem spora grupa ludzi, dla których jest to prawdziwy koszmar, a muszą oni występować np. z uwagi na zajmowaną funkcję. Dlaczego tak się dzieje? I kwestia najważniejsza: czy można to zmienić?

Wystąpienia publiczne: koszmarny stres, który można opanować?

Jak zdobyć popularność w internecie? Można tworzyć treści rozrywkowe, przygotowywać skompilowane informacje z kraju i świata lub zajmować się nauką - nie tylko fizyką czy chemią, ale i popularyzowaniem poprawnej polszczyzny. Jak wygląda taka działalność od kulis? O tym opowiedziała Kamila Kalińczak - dziennikarka, lektorka i trenerka wystąpień publicznych, którą w mediach społecznościowych obserwuje łącznie kilkaset tys. osób.

Popularyzowanie polszczyzny w internecie. Kamila Kalińczak: lepiej jest polecać się nawzajem

W kolejnym odcinku audycji Mateusz Adamczyk wspólnie z gościnią przeanalizował wyrażanie emocji. Gościni: Matylda Kozakiewicz -  polonistka i psycholożka (absolwentka UW i SWPS),publicystka, autorka.

Emocje w języku polskim. Jak je wyrażamy?

- Myślę, że w polskiej kulturze mamy taką tendencję do niehamowania negatywnych emocji. (...) Polacy, i w ogóle narody wschodnioeuropejskie, lubią narzekać - ocenia Matylda Kozakiewicz - polonistka, psycholożka (absolwentka UW i SWPS) i publicystka. W kolejnym wydaniu audycji "PrzySłowie" ekspertka wraz z Mateuszem Adamczykiem przeanalizowała, jak w języku polskim wyrażamy swoje emocje.

Złość, lęk i inne emocje w języku polskim. Jak je wyrażamy?

Używanie takich feminatywów jak np. "profesorka", "doktorka", "architektka" nie spotyka akceptacji niektórych osób, choć bez problemu używane przez wszystkich są "nauczycielka", "aktorka", "pisarka". Dla jednych to dziwny wymysł; inni wskazują, że takie formy znajdziemy w przedwojennych słownikach. Jaka jest prawda o feminatywach? O tym w "PrzySłowiu", które z cyklu przekształciło się w pełnowymiarową audycję.